กระทันตาเถร ตุ่มตัง ตูม พะโนงค์ มะปิน มะปีส่า

RUTACEAE

เป็นไม้ต้นขนาดเล็กถึงขนาดกลาง ผลัดใบ สูง 6-12 เมตร โคนต้นและกิ่งก้านมีหนามยาวแข็ง ๆ ทั่งไปเรือนยอดรูปไข่ ใบ เป็นใบประกอบ ติดเรียงสลับ ยาว 10-20 ซม. มีใบย่อยรูปไข่ 3 ใบ สองใบล่างมีขนาดเล็ก และติดตรงข้ามกัน ส่วนใบปลายมีขนาดใหญ่ และออกเป็นใบเดี่ยว โคนใบสอบมน ปลายใบแหลม เนื้อใบบางเกลี้ยง ดอก เล็กสีอมเขียว หรือเนื้อเหลือง กลิ่นหอม ออกรวมกันเป็นช่อสั้น ๆ บริเวณปุ่มปมตามกิ่ง เป็นดอกสมบูรณ์เพศ กลีบฐานดอกกลางแผ่เป็นรูปดาว มี 4-5 แฉกแหลม ๆ กลีบดอกมี 5 กลีบ เกสรผู้มีมาก ผล รูปไข่ถึงค่อนข้างกลมป้อม โตวัดผ่าศูนย์กลาง 8-10 ซม. ยาว 12-18 ซม. เปลือกสีเขียวอ่อนถึงเหลืองผิวเรียบและแข็งมาก ภายในมีเนื้อเยื่อสีส้มที่มียางเหนียว ๆ เมล็ดมีมาก รูปรี ๆ และแบน

พบขึ้นทั่วไปตามป่าเบญจพรรณ และชายป่าแล้งทั่วไป ยกเว้นทางภาคตะวันออกเฉียงใต้และภาคใต้ ที่สูงจากระดับน้ำทะเล 50-700 เมตร

เนื้อไม้มีสีขาวแกมเหลืองอ่อน เนื้อละเอียดไม่มีแก่น เมื่อสดมีกลิ่นหอม ใช้ทำหวี และเครื่องดนตรี ผล ยางจากผลดิบผสมสีทาแทนกาว เปลือกของผลนำมาบด ให้สีเหลืองใช้ย้อมผ้า เนื้อในผลสุกรับประทานเป็นของหวานหรือเชื่อม ใบใช้ในพิธีมงคลต่าง ๆ

-

หนังสือพรรณไม้สวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ เล่ม 1

-

ราก ต้มดื่มแก้ร้อนใน ผล ต้มดื่มเป็นยาแก้ร้อนใน ต้มกินแก้ท้องอืด แก้ไอ ขับลม ไล่เลือดลม แก้ไข้ แก้เบาหวาน ผสมเหมือดโลดปั้นทำลูกกลอนกินเป็นยาแก้ริดสิดวงทวาร ต้มดื่มเป็นยาแก้หวัด เปลือกผล ย่างไฟกินแก้ตัวร้อน ทั้งต้น ต้มดื่มบำรุงกำลัง แก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ ดอก ต้มดื่มแก้ร้อนใน (2) ใบ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้โรคลำไส้ คั้นน้ำกินแก้หลอดลมอักเสบ (-)